Amritsar – święte miasto Sikhów - Edward Morcinek

„Znak”, nr 610, marzec 2006

Anna Siewierska-Chmaj

Teraz już rozumiem fenomen świętych miejsc – wcale nie chodzi o wydarzenia, które się tam rozegrały, relikwie czczone od pokoleń ani nawet o krew przelaną w ich obronie. Chodzi o powietrze gęste od modlitw, chodzi o nadzieję, z którą przychodzą tam ludzie. Chodzi o wiarę.

Nawet najbardziej sceptycznie nastawiony podróżnik wędrujący po Indiach wcześniej czy później trafi do jakiegoś miejsca, które uważane jest za święte. W kraju wciąż jeszcze otoczonym aurą tajemniczości i mistycyzmu mnóstwo jest miast, miasteczek i wsi, które przez wyznawców różnych religii uważane są za niezwykłe. Niemal w każdym z takich miejsc można spotkać zachodnich turystów przeżywających podczas tygodniowych kursów medytacji uniesienia bliskie religijnej ekstazie. W wielkich świątyniach i małych aśramach, w luksusowych bungalowach lub w drewnianych chatach bez klimatyzacji każdy znajdzie w Indiach swojego guru, każdy dozna oczyszczenia po mękach zachodniego konsumpcjonizmu. Zawsze wydawało mi się to zabawne, ale i nieco żenujące, chociaż przyznaję, że jeśli gdziekolwiek na świecie można stracić kontakt z rzeczywistością i popaść w parareligijny, mistyczny obłęd, to właśnie w Indiach. Potrafię nawet zrozumieć przyczyny, dla których poważni, zapracowani najczęściej ludzie poświęcają urlop na zanurzanie się w zupełnie obcej duchowości. Mimo wszystko ta próba odnalezienia w Indiach czegoś, co się zgubiło w Europie czy Stanach Zjednoczonych, zawsze wydawała mi się skazana na niepowodzenie.

Z takim właśnie głębokim sceptycyzmem przyjechałam do Amritsaru – miasta w Pendżabie, na północy Indii, które niemal od początku istnienia uważane było za święte i stanowiło polityczne i religijne centrum sikhizmu. Amritsar został założony w 1577 roku przez czwartego guru sikhów Rama Dasa – Niewolnika Boga. Miasto zlokalizowano na terenie podarowanym sikhom przez muzułmańskiego cesarza Akbara, słynącego z tolerancji religijnej i wielkiej mądrości władcy z dynastii Mogołów. To właśnie dzięki przyjaznemu zainteresowaniu cesarza Akbara nowa religia mogła się bez przeszkód rozwijać, a założenie Amritsaru dodatkowo umocniło korzenie sikhizmu sięgające nie dalej jak 1499 roku, kiedy trzydziestoletni wówczas Nanak doznał oświecenia i odwiedził dwór Boga. To z tego okresu pochodzą słowa pierwszego guru: „Nie ma ani hindusa, ani muzułmanina, czyją więc ścieżką mam pójść? Pójdę ścieżką Boga. Bóg nie jest ani hindusem, ani muzułmaninem, a ścieżka, którą pójdę, jest Boża”.

Aby zrozumieć, czym jest Amritsar, trzeba zrozumieć, czym jest sikhizm. Niemal wszystkie najważniejsze wydarzenia w historii sikhów wiążą się z tym miastem i jego Złotą Świątynią.

Dziesięciu guru

Guru Nanak był wielkim reformatorem – przeciwstawiał się systemowi kastowemu, bronił statusu kobiet, dążył do syntezy hinduizmu i islamu, pragnął oczyścić religię z zabobonów i guseł, które odciągały ludzi od prawdy wiary, koncentrując ich uwagę na pustych rytuałach. Ale pozostałby tylko jednym z wielu indyjskich guru, gdyby jego mistycyzm nie szedł w parze z praktycznym podejściem do życia. Ruch Guru Nanaka stopniowo przekształcił się w nową, samodzielną, monoteistyczną religię, ponieważ prócz prawd wiary Nanak przekazywał swoim uczniom nową etykę. Świat dla sikhów to przyjazne i przydatne człowiekowi miejsce, od którego nie należy odwracać się plecami, jak to czynili potępiani przez Nanaka asceci. Podstawą sikhijskiej etyki jest życie gospodarza, głowy rodziny, który uczciwie pracuje i troszczy się o innych. To właśnie aktywne życie i praca dla gminy były tożsame z pobożnością. Kiedy Guru Nanak umierał w 1539 roku, zostawił po sobie nie tylko swoją naukę, zawartą w 974 hymnach, oraz następcę, ale przede wszystkim zdyscyplinowaną społeczność, szczerze wyznającą nową wiarę. Mantra podstawowa Guru Nanaka stała się dogmatem wiary sikhijskiej:

Jeden jest Bóg,

Wieczna prawda jego imieniem,

Stwórca wszechrzeczy i wszechobecny duch. Większy niż lęk i nienawiść,

Niżeli forma i czas, Narodziny i śmierć, Sam on siebie oświeca.

Łaską Guru pozwolił się poznać.

Kolejni guru – Angad, Amar Das i Rama Das – umocnili sikhizm, tworząc zarówno doktrynalne, jak i instytucjonalne zręby religii. Dharmsale i gurdwary stały się ośrodkami życia religijnego i towarzyskiego sikhów, a dzięki dobrym kontaktom z cesarzem Akbarem wzrosły także polityczne wpływy guru. Występując w imieniu biednych, niezależnie od wyznania, sikhowie zyskiwali nie tylko nowych wyznawców, ale także sojuszników i przyjaciół. I chociaż sikhom nie udało się obalić podziałów kastowych, nawet we własnej społeczności, to jednak kolejni guru konsekwentnie podkreślali jedność i równość wszystkich ludzi. Guru Amar Das powiedział: „Każda praca uszlachetnia, jeśli wykonujesz ją dobrze”. To pozornie tylko oczywiste stwierdzenie, w ówczesnych Indiach bowiem, a obawiam się, że wciąż jeszcze, zawodów uważanych za niegodne było bardzo wiele. Prawdziwy sikh musi się więc wyzbyć czterech cech – kirt, kul, karm i dharm. Czyli fałszywych poglądów na pracę, dumy z wysokiego urodzenia bądź wstydu z powodu niskiego, przypisywania nadmiernego znaczenia rytuałom oraz zaściankowego spojrzenia – na rzecz uniwersalizmu. Rewolucyjnym niemal posunięciem było wprowadzenie zakazu życia z jałmużny. Nawet najuboższy sikh nie może żebrać, lecz – przeciwnie – ma obowiązek dzielić się z potrzebującymi pomocy. Zasady dotyczące pracy były prawdopodobnie najbardziej doniosłe, wpłynęły bowiem bezpośrednio na całą społeczność sikhijską, która dzięki ciężkiej pracy i wzajemnemu wsparciu żyła coraz dostatniej i zajmowała coraz wyższą pozycję społeczną.

Jednym z przełomowych momentów w historii sikhów było zbudowanie w 1589 roku Harmandiru w Amrisarze. Świątynię postawiono na środku sztucznego jeziora, a prowadzące do całego obiektu cztery wejścia miały symbolizować, że Harmandir jest otwarty dla wszystkich czterech kast. Kiedy w 1604 roku Guru Ardżan ukończył zbiór sikhijskich hymnów, księga Adi Granth została umieszczona w Harmandirze, stając się celem pielgrzymek. Sikhizm przeżywał wtedy prawdziwy rozkwit, a wraz z nim także Amritsar. Miasto pełne było mężczyzn w turbanach, Guru bowiem uznał, że potrzebny jest element symbolicznie odróżniający sikhów od wyznawców innych religii. Ten, kto odważnie demonstruje symbole swojej wiary, okaże się prawdopodobnie bardziej lojalny wobec współbraci od tego, kto swoją religię ukrywa. Paradoksalnie – męczeńska śmierć Guru Ardżana, posądzanego o sprzyjanie księciu Chusru w walce o tron z rodzonym ojcem – cesarzem Dżehangirem – umocniła tylko sikhizm i jeszcze bardziej zintegrowała jego wyznawców.

Następny guru, Hargobind, pod wpływem śmierci ojca i niekorzystnej sytuacji politycznej zmienił charakter religii, która uważana była, nie do końca słusznie, za pacyfistyczną. Odtąd sikhizm stał się religią dwóch szabli, a opór przeciwko niesprawiedliwości – obowiązkiem jego wyznawców. Kolejni cesarze z dynastii Mogołów nie poszli w ślady cesarza Akbara, więc i sikhizm, aby przetrwać, musiał się przystosować do nowych warunków.

Tym, który po latach rządów Guru Har Rai i Guru Har Kriszana objął sukcesję i został dziewiątym guru, był syn Hargobinda – Tegh Bahadur, „Dzielna Szabla”. Cesarzem był wtedy Aurangzeb, z którego rozkazu burzono hinduskie świątynie, a wiernych siłą nawracano na islam. Cesarz wezwał do pałacu Guru Tegh Bahadura i próbował zmusić do wyrzeczenia się swojej wiary. Bahadur wybrał śmierć – nie tylko za własną wiarę, lecz także za hinduizm i wolność religijną. Stając się męczennikiem, stał się jednocześnie iskrą, która definitywnie odmieniła sikhizm i na nowo rozpaliła przygasające płomienie wiary.

Dziesiątym guru sikhów został syn Bahadura – Gobind Rai. W niespokojnych czasach, gdy na terytorium cesarstwa Mogołów raz po raz dochodziło do rzezi hindusów i sikhów, Guru Gobind z zewnętrznych problemów uczynił spoiwo jedności wspólnoty sikhijskiej. To właśnie Gobind ogłosił słynny kodeks postępowania i powołał o życia Bractwo Khalsę, czyli Czystych. Członkowie Khalsy musieli odtąd, jako symbole ładu duchowego, skromności, dyscypliny moralnej, czystości obyczajów oraz gotowości do walki, nosić nieobcięte włosy (kesz), grzebienie (kangha), stalowe obręcze na nadgarstkach (kara), krótkie spodnie (kacz) oraz miecze (kirpan). Przestrzegający Pięciu K, po przejściu inicjacji, przybierali nazwisko Singh (lew), a kobiety Kaur (księżniczka). Utworzenie Khalsy miało umacniać poczucie godności i oprzeć jedność wspólnoty na posłuszeństwie wobec Guru.

Dodatkowo, aby spór o sukcesję nie poróżnił sikhów, jak to już wcześniej bywało, Guru Gobind Singh podjął decyzję, że po jego śmierci kolejnym Guru zostanie Święta Księga¹ , której oryginał złożono w Harmandirze w Amritsarze. Odtąd wszystkie ważne decyzje należało podejmować na podstawie losowo wybranego fragmentu Guru Granth Sahib. Guru Gobind Singh zostawił sikhom także słynny dwuwiersz, który uświęcał ideę wojny sprawiedliwej:

„Kiedy wszystkie wysiłki, aby przywrócić pokój, okażą się daremne i zbraknie słów,
Niech błyśnie stal; wtedy pora wyciągnąć miecz.”

¹ W niektórych pismach na temat sikhizmu spotyka się także formę Pani Księga,

jednak Guru Granth Sahib znaczy raczej Pan Mistrz Księga, co dla polskiego czytelnika brzmi niezrozumiale. Dlatego przyjęłam formę Święta Księga, choć nie jest to dosłowne tłumaczenie.

Kiedy wszystkie wysiłki, aby przywrócić pokój, okażą się daremne i zbraknie słów, Niech błyśnie stal; wtedy pora wyciągnąć miecz.

Jak pokazała historia, sikhowie musieli wyciągać miecz wielokrotnie w ciągu kolejnych wieków.

Lwy Pendżabu

Sikhowie to najlepsi indyjscy rolnicy i hodowcy bydła, świetni rzemieślnicy i inżynierowie, cenieni kierowcy i mechanicy. Ale mimo tych wszystkich zalet, wciąż jeszcze najbardziej kojarzą się z wojownikami – i to nie tylko dlatego, że stanowią trzon indyjskiej armii i policji.

Ideał walecznego sikha sięga czasów piątego Guru – Ardżana. To on swoją męczeńską śmiercią otworzył rozdział martyrologiczny w historii sikhizmu. Od jego czasów oddanie życia za wiarę było obowiązkiem i przywilejem każdego sikha. Jednak decydujące znaczenie dla przekształcenia pokojowej wspólnoty w wojowniczy zakon „czystej wiary” (Khalsa Panth) miał ostatni Guru – Gobind Singh.

Wiele lat później Randżit Singh, nazywany sikhijskim Bonapartem, rozbudził aspiracje sikhów do posiadania własnego państwa. Był to czas wyjątkowej prosperity sikhijskiej społeczności, która żyła w symbiozie z wyznawcami hinduizmu. Jednak kiedy sikhijskie państwo ze stolicą w Lahore zostało zaanektowane przez Anglików w 1849, osłabły także związki sikhizmu z hinduizmem. Sikhowie nie mogli zapomnieć, że w czasie podboju Pendżabu u boku Anglików walczyli Marathowie, Radżpuci, Biharczycy i Bengalczycy. To ich pomoc zadecydowała o ostatecznej klęsce Randżita Singha – tego samego, który w obronie hinduizmu walczył z muzułmanami i składał hojne ofiary w hinduskich świątyniach. Hinduska niewdzięczność stała się wśród sikhów przysłowiowa – od tej pory Lwy Pendżabu wolały walczyć po stronie Anglików, którzy szybko docenili ich lojalność i waleczność, wynagradzając je licznymi przywilejami i stanowiskami w administracji, wojsku i policji.

Rozdźwięk między sikhami a hindusami powiększył się jeszcze bardziej w 1877 roku, gdy do Pendżabu przybył Swami Dayananda Saraswati, założyciel Stowarzyszenia Ariów i głosiciel odrodzenia hinduizmu. Sikhowie zawsze bronili wolności religijnej, tymczasem Saraswati publicznie obrażał Guru Nanaka i lekceważąco wypowiadał się o Guru Granth Sahib złożonej w amritsarskiej Złotej Świątyni. To musiało wywołać reakcję – w Pendżabie powstawały sikhijskie organizacje, radykalne koła młodzieży, propagandowe broszury w stylu Nie jesteśmy hindusami Kahana Singha.

W latach 20. XX wieku narodził się ruch Akali Dal (Unia Nieśmiertelnych), który postawił sobie za cel wyrwanie gurdwar, łącznie z ich pokaźnymi funduszami, spod kontroli dziedzicznych kapłanów (mahantów), z których wielu było hindusami. Władze brytyjskie, które chwilowo nie potrzebowały sikhijskich szabel, opowiedziały się przeciwko akalistom. Sikhowie już wcześniej uważali, że ich wkład w zwycięstwo nad Turcją i Niemcami nie został należycie nagrodzony przez Anglików, zwłaszcza że kontakt ze światem, wskutek pendżabskiej emigracji do Stanów Zjednoczonych i Kanady, rozbudził ich świadomość polityczną. Teraz czara goryczy została przelana. W łonie Akali Dal zrodziła się myśl o Khalistanie – państwie sikhów. Druga wojna światowa odsunęła te myśli na dalszy plan. Jak się miało okazać – chwilowo.

Sikhowie mają niezaprzeczalny wkład w wykuwanie niepodległości Indii. Od początku włączyli się w ruch na rzecz autonomii, ale nie na sposób zalecany przez Gandhiego, lecz własny – zbrojny. Jak podają W. Owen Cole i Piara Singh Sambhi w znakomitej książce Sikhizm. Wiara i życie, na 127 Hindusów, którzy zawiśli na angielskiej szubienicy, 92 było sikhami, a wśród 2645 skazańców deportowanych dożywotnio do kolonii karnej na Wyspach Andamańskich było ich 2147. Gdy w 1947 roku Liga Muzułmańska proponowała im stan sikhijski w łonie przyszłej federacji Pakistanu – odrzucili propozycję i swój los związali z Indiami. Wielu sikhów uważało tę decyzję za błąd, zwłaszcza wtedy, gdy kontakty z Delhi wyglądały katastrofalnie.

W 1947 roku Pendżab został podzielony i znaczna jego część znalazła się po stronie Pakistanu. Dwa i pół miliona sikhów musiało zostawić większość swojego dobytku i przenieść się do Indii. Rozgoryczenie rosło –

„Muzułmanie dostali Pakistan, hindusi dostali Indie, a sikhowie ponieśli największe straty”. W Pendżabie wciąż wrzało pod powierzchnią normalnego życia. Kolejnej iskry dostarczyła „zielona rewolucja”, która rolniczy Pendżab zamieniła w spichlerz całego kraju. Ale dostatek przyciągał tanią siłę roboczą z biedniejszych stanów, a co za tym idzie, zmieniały się proporcje ludności – większość sikhijska zaczęła się systematycznie kurczyć na rzecz hindusów. W 1973 roku na zjeździe w Anandpur Sahib, gdzie Guru Gobind Singh powołał do życia Khalsę, uchwalono rezolucję żądającą konstytucyjnego utworzenia Sikhijskiego Regionu Autonomicznego. Rząd w Delhi odpowiedział oburzeniem – Indira Gandhi obsesyjnie pragnęła utrzymać jedność Indii, nawet za cenę politycznych intryg.

Nikt, nawet w najczarniejszych myślach, nie podejrzewał jednak, że poparcie przez Kongres rywala Akali Dal – Sant Jarnail Singh Bhindranwala – doprowadzi do tragedii na taką skalę. Jednak z dnia na dzień wiejski kaznodzieja, prostak bez wykształcenia wymknął się spod kontroli Delhi i opętał znaczną część sikhów ideą zemsty, radykalizmu i ortodoksji. Agitując na rzecz Khalistanu, rozdrapywał stare rany, wykorzystując religijną i populistyczną retorykę, zjednoczył pod swoim sztandarem sfrustrowaną młodzież, biednych chłopów i społeczne męty wyrzucone dotychczas poza nawias sikhijskiej społeczności. Swoją popularność budował na nienawiści do hindusów, jednak Kongres nadal liczył, że kiedy Bhindranwal pokona Akali Dal, uda się go w porę spacyfikować, piekąc dwie pieczenie na jednym ogniu. Gra była niebezpieczna, ale Delhi nie zdawało sobie sprawy, jak bardzo!

Rząd nie zabronił Bhindranwalowi agitacyjnych podróży po kraju, nawet wówczas, gdy było wiadomo, że to z jego rozkazu mnożą się morderstwa na tle religijnym i etnicznym. Giną wszyscy, którzy narazili się Bhindranwalowi – zarówno hindusi, jak i sikhowie. I wtedy, gdy rząd nie może dłużej przymykać oczu na działalność pendżabskiego inkwizytora, przywódcy Akali Dal, w imię sikhijskiej solidarności (i by do reszty nie stracić popularności) decydują się na poparcie Bhindranwala i zmuszają Kongres do jego uwolnienia. Dziwna gra na zwłokę Delhi i uległość akalistów wobec Santa sprawia, że wirus fanatyzmu szerzy się bez przeszkód.

Terror wykracza już poza mordowanie politycznych wrogów – w zamachach coraz częściej giną niewinni ludzie. Bhindranwal zaczyna prowadzić regularną walkę przeciwko hindusom, za swoją siedzibę i główny punkt dowodzenia obierając Złotą Świątynię w Amritsarze. Mimo że Indira Gandhi w 1983 roku godzi się na część religijnych żądań sikhów, zarówno przywódca Akali Dal – Longowal – jak i Bhindranwal uznają te decyzje za oszustwo. Czując, że Harmandir zapewnia mu bezpieczeństwo, Sant pozbył się wszelkich hamulców – wykorzystując świętość świątyni, wzywa sikhów do brutalnej, krwawej walki z hindusami. W kanałach ściekowych Złotej Świątyni coraz częściej znajdowane są trupy ludzi z otoczenia Longowala, który dla Bhindranwala jest zbyt umiarkowany. Mimo dowodów winy Santa policja nie przyjmuje do wiadomości zgłoszeń o torturach, którym poddawani są polityczni wrogowie Bhindranwala z Akali Dal. Pendżab staje się synonimem anarchii, a Amritsar jest jego centrum. Złota Świątynia pod nosem policji została przekształcona w fortecę i skład broni. Nikt nie rozumie opieszałości rządu w Delhi – ani mordowani w Pendżabie hindusi, ani umiarkowani sikhowie, którzy nie mogą uwierzyć, jak daleko ich religia odeszła od dogmatów wiary głoszonych przez Guru Nanaka. Wszyscy wiedzą, że to nie jest wojna sprawiedliwa.

W połowie kwietnia 1984 następuje zsynchronizowane podpalenie 38 pendżabskich dworców kolejowych. Administracja przestaje działać. W czerwcu przedstawiciele Akali Dal zapowiadają wstrzymanie wysyłki zboża poza Pendżab. Dopiero groźba odcięcia reszty kraju od jego spichlerza powoduje działania rządu. Indira Gandhi oświadcza w telewizji, że wyczerpane zostały wszystkie możliwości pokojowego rozwiązania konfliktu z „szaleńcami bożymi” pod wodzą Bhindranwala, i wysyła do Pendżabu armię. Piątego czerwca rozpoczyna się operacja Błękitna Gwiazda – szturm na Złotą Świątynię. Wśród generałów dowodzących operacją było dwóch sikhów – ich zadaniem było zdobycie Harmandiru i jednocześnie oszczędzenie sanktuarium.

Gdyby wojsko wprowadzono rok czy dwa lata wcześniej, byłoby to możliwe, ale w 1984 Złota Świątynia była już twierdzą. Szturm powiódł się dopiero wtedy, gdy zdecydowano się na użycie czołgów. Dużą część budowli zniszczono, spłonęła także świątynna biblioteka z bezcennymi manuskryptami. Bhindranwal zginął od kuli, ale jeszcze wiele lat później jego zwolennicy utrzymywali, że udało mu się uciec do Pakistanu i wróci dokończyć swoje dzieło. W walkach zginęło około dwóch tysięcy osób, w tym wielu pielgrzymów, którzy przybyli wtedy do Amritsaru uczcić rocznicę męczeństwa Guru Ardżana.

Zdobycie Złotej Świątyni sikhowie uznali za zbezczeszczenie – wielu ludzi zadawało sobie wtedy pytanie, dlaczego Bhindranwala nie usunięto wcześniej, dlaczego zamiast umacniać umiarkowanych sikhów, rząd w Delhi wolał przymykać oczy na działania szaleńca opętanego nienawiścią. Czy naprawdę trzeba było czekać tak długo? Nawet umiarkowani dotychczas sikhowie atak na miejsce kultu uznali za świętokradztwo i poczuli się urażeni. Niecałe pięć miesięcy później, 31 października 1984 roku, Indira Gandhi została zabita przez dwóch sikhów ze swojej osobistej ochrony – to miała być kara za naruszenie świętości Złotej Świątyni w Amritsarze.

Śmierć córki Nehru wywołała falę pogromów w całym kraju – z rąk hindusów zginęło kilka tysięcy sikhów, ich mienie grabiono, podpalano sklepy, domy i gurdwary. Na stacje wjeżdżały pociągi pełne pomordowanych sikhów, a policja nie mogła znaleźć sprawców, nawet wtedy gdy jeszcze mieli krew na rękach. Do zaprowadzenia porządku zobowiązał się Rajiv Gandhi, nowy premier Indii. Pierwszym krokiem było zwolnienie internowanych przywódców Akali Dal, z Longowalem na czele. Mimo trwających ciągle zamieszek w Pendżabie Gandhi zaprosił Longowala do Delhi i wkrótce podpisano porozumienie zwiększające nieco autonomię Pendżabu, w zamian za co Akali Dal wyrzekło się separatyzmu. Indie odetchnęły z ulgą, jednak 27 dni po podpisaniu porozumienia Longowal ginie od kul radykalnych sikhów, którzy zarzucili mu zdradę. W Pendżabie wrze, na szczęście niemal tuż przed śmiercią Longowal przeciągnął na swoją stronę dotychczasowych
politycznych przeciwników – Tohrę Gurczarana Singha i Prakasha Singha Badala, którzy okazali się lojalni i podtrzymali swoje poparcie dla porozumienia z rządem. W wyborach powszechnych w Pendżabie zdecydowanie wygrali akaliści – przejmując władzę, przejęli także odpowiedzialność za stan. Mimo że terror wybuchał jeszcze wielokrotnie, a w styczniu 1986 roku, w dniu święta narodowego Indii, radykalni studenci sikhijscy zajęli Złotą Świątynię i wywiesili flagę Khalistanu, nie powtórzyły się już tragiczne wydarzenia z 1984 roku.

Ocean nieśmiertelności

Amritsar to sanskryckie słowo oznaczające ocean nieśmiertelności, jednak sikhowie nazwę miasta tłumaczą raczej jako „zbiornik z nektarem”. Amrit w tradycji sikhijskiej to właśnie ów nektar, czyli woda z cukrem, której picie towarzyszy wszystkim ważnym ceremoniom sikhijskim, z najważniejszą – inicjacją i przyjęciem do Khalsy na czele. Swoją świętość miasto zawdzięcza historii – to tu przebywało wielu spośród dziesięciu guru, tu w Złotej Świątyni spoczywa pod baldachimem Święta Księga – Guru Granth Sahib – ostatni guru sikhizmu. Ale w mieście, w którym przelano tyle krwi, zarówno sikhijskiej, jak i hinduskiej, trudno postronnemu obserwatorowi odnaleźć choć ślady świętości. Gwar ulicy zagłusza odgłosy bębnów, którymi rozbrzmiewają liczne gurdwary, a tłok sprawia, że w wąskich uliczkach trzeba uważać, żeby nie wpaść pod rikszę, zamiast oddawać się głębokim duchowym rozważaniom. Prawdopodobnie to właśnie czują zagraniczni turyści, którzy przyjeżdżają do Częstochowy, zanim jeszcze dotrą na Jasną Górę. Rozczarowanie.

Chwile ukojenia od otaczającego chaosu, w drodze do Złotej Świątyni, można odnaleźć w parku Jallianwala Bagh poświęconym pamięci dwóch tysięcy mieszkańców Amritsaru zamordowanych w 1919 roku podczas masakry urządzonej przez wojska generała Reginalda Dyera. Na placu zebrało się wtedy dwadzieścia tysięcy manifestantów, którzy przyszli protestować przeciwko wprowadzonej przez Anglików ustawie, na mocy której brytyjskie władze mogły uwięzić bez sądu każdego Hindusa oskarżonego o działalność wywrotową. Dzisiaj w otoczonym murami parku, pełnym kwiatów i drzew, nadal można odnaleźć ślady po kulach skierowanych w bezbronnych ludzi. Generał Dyer otrzymał pochwałę dowództwa za sprawnie przeprowadzoną akcję. Spacerując wśród milczących pielgrzymów, miałam ochotę powtarzać „Nie jestem Angielką! Nie jestem Angielką!”.

Tylko kilkaset metrów dzieliło mnie od Harmandiru i nadal nie czułam nic szczególnego. Może dlatego, że aby dotrzeć do Złotej Świątyni, trzeba się przecisnąć przez tysiące kramów oferujących przeróżne dewocjonalia – od wielkich portretów Guru Nanaka, przez plakaty przedstawiające nader realistycznie męczeńską śmierć Guru Bahadura, po sikhijskie miecze, zwoje kolorowych turbanów i inne insygnia członków Khalsy.

Jeszcze tylko zdjęcie butów w publicznej szatni, obmycie stóp, zakrycie głowy i jest: święte miejsce sikhów.

Złota Świątynia w Amritsarze, jako miejsce przechowywania Świętej Księgi, ma pozycję wyjątkową. Usytuowana jest na wyspie, na środku sztucznego, prostokątnego jeziora. Sama budowla uważana jest za typowy przykład sikhijskiej architektury z bogactwem mozaik z lapis–lazuli i onyksu, jasnymi, marmurowymi płytami i malowidłami ściennymi przedstawiającymi sceny z życia Guru Nanaka. Mimo wielu elementów typowych dla stylu mogolskiego z czasów Szachdżehana, łączącego sztukę muzułmańską i hinduską, Harmandir jest jednak miejscem absolutnie oryginalnym. Śpiewany przez cały dzień kirtan i wibrujący dźwięk wielkich kotłów tworzą niepowtarzalną atmosferę.

Kiedy po raz pierwszy zeszłam po schodach do otoczonej wodą świątyni, poczułam, że niebezpiecznie zbliżam się do stanu, który tak mnie śmieszy u innych. I nie chodziło o olśniewające piękno architektury, genialną symetrię budowli czy nawet oślepiający, w zachodzącym słońcu, blask Złotej Świątyni. Chodziło o stopy, o ciało, a dokładniej o uczucie, że rozgrzany marmur wibruje dźwiękami olbrzymich kotłów i monotonnym, nieustannym śpiewem setek pielgrzymów. I to nie tylko tych obok mnie – tutaj i teraz – ale wszystkich, którzy przez prawie 500 lat recytowali w tym miejscu święte teksty Guru Granth Sahib. Dziwne doznanie – bardziej czuć niż widzieć. Tym dziwniejsze, że dotknęło właśnie mnie. Nie szukałam przeżyć, ale raczej estetycznych wrażeń, tak często zresztą przysłaniających całą resztę. Oczywiście rejestrowałam mimowolnie barwne stroje sikhów, bogate zdobienie łuków, pod którymi przechodziłam, czy nawet zapach jedzenia unoszący się wokół świątynnej kuchni, gdzie właśnie rozdawano langar – tradycyjny wspólny posiłek. Ale ważniejsze było włączenie się w strumień pielgrzymów okrążających świątynię zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Ważniejszy był rytm, który zamieniał otaczający nas chaos w poczucie ładu, a męczącą wielość w kojące poczucie jedności. Po kilku godzinach, kiedy słońce zaszło, a ja wracałam do hotelu, wiedziałam już, dlaczego sikhowie uważają to miejsce za święte.

Rok później znowu byłam w Indiach. Tym razem do Amritsaru jechałam nie sceptyczna, ale przestraszona. Bałam się, że jedno z niewielu miejsc, które uwiodło mnie nie tym, jak wyglądało, ale tym, czym było, okaże się

tylko mirażem. Miłością od pierwszego wejrzenia, która nie przetrwała próby czasu. Chwilowym zauroczeniem. Weszłam i już wiedziałam. To jednak jest miłość. Dojrzała, spokojna, trwała. Ta, która daje poczucie, że się wróciło, a nie przyjechało.

ANNA SIEWIERSKA-CHMAJ, ur. 1975, dr politologii, zajmuje się językiem polityki i komunikacją międzykulturową. Adiunkt w Wyższej Szkole Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Współtworzy Międzyuczelniany Instytut Badań nad Cywilizacjami WSIiZ i WSE im. J. Tischnera. Wydała: Język polskiej polityki (Rzeszów 2006).